W aktualnie obowiązującym Kodeksie karnym (art. 221 k.k.) ustawodawca stypizował przestępstwo wcześniej nieznane kodyfikacji karnej – przestępstwo niezawiadomienia o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej lub niesporządzenia wymaganej dokumentacji.
Grzywnie do 180 stawek dziennych albo karze ograniczenia wolności podlega ten, kto wbrew obowiązkowi nie zawiadamia w terminie właściwego organu o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej albo nie sporządza lub nie przedstawia wymaganej dokumentacji. Chociaż intuicyjnie regulacja ta może kojarzyć się z obowiązkami pracodawcy względem pracownika, to jednak ustawodawca chroni nią nie tylko prawa pracowników do świadczeń z zakresu ubezpieczenia społecznego wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, lecz także innych osób wykonujących pracę zarobkową. Z treści wskazanego przepisu nie wynika bowiem, że krąg osób pokrzywdzonych jest ograniczony do pracowników. Regulacja ta nie obejmuje natomiast sytuacji, w których ubezpieczeniem wypadkowym jest objęta osoba w związku z aktywnością życiową niebędącą zarobkowaniem, gdyż przepisy art. 218-221 k.k. chronią prawa osób wykonujących pracę zarobkową. W doktrynie słusznie zwraca się uwagę na to, że dobrem prawnym chronionym w art. 221 k.k. jest także prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy[1].
Wypadek przy pracy i choroba zawodowa
Pojęcia wypadku przy pracy i choroby zawodowej zostały zdefiniowane w ustawie o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych[2]. Jak wskazuje art. 3 ust. 1 u.s.w.ch. za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:
- podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych;
- podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;
- w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.
Z kolei chorobą zawodową jest ta, o której mowa w art. 2351 k.p., a więc wymieniona w wykazie chorób zawodowych, jeżeli w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem, że została ona spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy.
Granice kryminalizacji
Strona przedmiotowa przestępstwa niezawiadomienia o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej lub niesporządzenia wymaganej dokumentacji została ujęta w taki sposób, że aby ustalić, czy doszło do jego popełnienia, należy sięgnąć do przepisów prawa ubezpieczeń społecznych, prawa pracy lub jeszcze innej dziedziny prawa, której przepisy nakładają na określoną kategorię zatrudniających obowiązek zawiadomienia o takich zdarzeniach lub sporządzenia odpowiedniej dokumentacji. Skutkiem tego każda zmiana legislacyjna prowadząca do nałożenia w tych przepisach nowych obowiązków we wskazanym zakresie poszerza zarazem granice kryminalizacji bez konieczności zmiany treści art. 221 k.k. Pod pojęciem niezawiadomienia należy rozumieć także inne odpowiadające mu sformułowania, używane w ustawach lub rozporządzeniach, a formułujące obowiązek przekazania odpowiedniej informacji określonemu organowi.
Z przepisów Kodeksu pracy wynika, że obowiązkiem pracodawcy jest niezwłoczne zawiadomienie okręgowego inspektora pracy właściwego ze względu na miejsce zdarzenia oraz prokuratora o: 1) śmiertelnym wypadku przy pracy, 2) ciężkim wypadku przy pracy, 3) zbiorowym wypadku przy pracy, 4) każdym innym wypadku, który ma związek z pracą i wywołał wymieniony skutek (śmiertelny, ciężki, zbiorowy), jeżeli może zostać uznany za wypadek przy pracy (art. 234 § 2 k.p.). Sposób dokumentowania wypadków przy pracy określają przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy[3]. W razie podejrzenia u pracownika choroby zawodowej pracodawca jest obowiązany niezwłocznie zgłosić ten fakt: właściwemu organowi Państwowej Inspekcji Sanitarnej, właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy[4]. Jeżeli w konkretnym przypadku istnieje obowiązek zawiadomienia więcej niż jednego organu o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej, ustawowe znamiona czynu zabronionego z art. 221 k.k. zostają zrealizowane zarówno wówczas, gdy zobowiązany do zawiadomienia nie zawiadomi żadnego z tych organów, jak i wtedy, gdy zawiadomi tylko jeden z nich. Do popełnienia przestępstwa dojść może również w razie ewidentnie spóźnionego zawiadomienia, zwłaszcza gdy zgłoszenie zostało dokonane, gdy zatrudniający miał świadomość, że np. inspekcja pracy została o zdarzeniu zawiadomiona przez pracownika.
Kto zawiadamia?
Warto jednak podkreślić, że odpowiedzialności karnej przewidzianej w art. 221 k.k. mogą podlegać nie tylko pracodawcy[5] lub osoby zobowiązane do działania w ich imieniu, lecz także inne osoby, na których został nałożony obowiązek zawiadomienia o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej lub sporządzenia odpowiedniej dokumentacji. A tego rodzaju obowiązki wynikają m.in. z art. 5 ust. 3 u.s.w.ch., którym przesądzono, że do spraw związanych ze zgłaszaniem i stwierdzaniem chorób zawodowych do ubezpieczonych wymienionych w przepisach tej ustawy (a więc między innymi wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług) stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu pracy. Co więcej, sprawcą występku z art. 221 k.k. może być także lekarz, który na podstawie art. 235 § 2 k.p. ma obowiązek zgłoszenia właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu i właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy każdego przypadku podejrzenia choroby zawodowej.
Sprawcą przestępstwa z art. 221 k.k. może być jedynie osoba zobowiązana do działania polegającego na zawiadomieniu o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej lub zobowiązana do sporządzenia związanej z tymi zdarzeniami dokumentacji. Kluczowe znaczenie ma zatem ustalenie, kto do tych czynności jest zobowiązany. Jeżeli obowiązek spoczywa na zatrudniającym, a jest nim jednostka organizacyjna lub osoba fizyczna, która obowiązki z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych scedowała na inną osobę, konieczne jest ustalenie, na kim konkretnie dany obowiązek spoczywał. Do przypisania tego występku potrzebne jest nadto wykazanie, że sprawca umyślnie zaniechał wykonania ciążącego na nim obowiązku. Gdyby okazało się, że jego zaniechanie wynikało z nieostrożności lub lekkomyślności (a więc było nieumyślne) i dotyczyło pracownika, w grę wchodzić może odpowiedzialność za wykroczenie z art. 283 § 2 pkt 6 k.p.
Jakkolwiek omawiane tu przestępstwo wydaje się zagrożone relatywnie niewysokimi karami (karą ograniczenia wolności lub grzywny), to jednak warto zauważyć, że z jego przypisaniem wiązać się mogą także skutki pozakarne, skutkujące np. wygaśnięciem stosunku pracy, niemożnością pełnienia określonego stanowiska lub możliwością wykluczenia z postępowania o udzielenie zamówienia publicznego.
dr Sebastian Kowalski
sędzia, adiunkt w Uniwersytecie Szczecińskim WPiA,
wykładowca w OSPIP we Wrocławiu
Przypisy:
[1] K. Banasik, Przestępstwo niezawiadomienia o chorobie zawodowej (art. 221 k.k.), „Państwo i Prawo” 7/2021, s. 75.
[2] Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 2189 ze zm.; dalej u.s.w.ch.).
[3] Dz.U. Nr 105, poz. 870.
[4] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (t.j. Dz.U z 2024 r., poz. 1542).
[5] Jeżeli są osobami fizycznymi, gdyż tylko osoby fizyczne mogą ponosić odpowiedzialność karną na podstawie przepisów Kodeksu karnego.
