Prawa osób wykonujących pracę zarobkową są chronione wieloma aktami prawnymi. Poza najbardziej oczywistym Kodeksem pracy w różnym zakresie zastosowanie ma wiele ustaw szczegółowych, a także inne kodeksy, w tym Kodeks karny.
Aktualnie obowiązujący Kodeks karny[1] poświęca cały XXVIII rozdział przestępstwom przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. W rozdziale tym stypizowane są występki: uporczywego lub złośliwego naruszania praw pracownika (art. 218 § 1a k.k.), odmowy przywrócenia do pracy (art. 218 § 2 k.k.), niewypłacenia zasądzonego świadczenia pracowniczego (art. 218 § 3 k.k.), naruszania zakazu handlu w niedzielę i święta (art. 218a k.k.), niezgłoszenia lub podania nieprawdziwych danych do ubezpieczenia społecznego (art. 219 k.k.), narażenia pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 220 k.k.) oraz niezawiadomienia o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej lub niesporządzenia wymaganej dokumentacji (art. 221 k.k.). Do kodeksowych przestępstw przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową zalicza się także przestępstwo zakłócania czynności służbowych inspektora pracy (art. 225 § 2 k.k.), a to dlatego, że ochrona praw osoby zatrudnionej, a zwłaszcza pracownika, stanowi tu uboczny przedmiot ochrony ze względu na zadania wykonywane przez Państwową Inspekcję Pracy.
Różny zakres ochrony
Naturalnie w związku z zatrudnianiem pracowników lub osób świadczących pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej dochodzić może do takich naruszeń prawa, jak fałszowanie lub ukrywanie dokumentów, groźby czy zniewagi, jednakże cechą charakterystyczną wcześniej wyliczonych występków jest to, że przestępcze zachowanie sprawcy łączy się wprost z zatrudnianiem osoby świadczącej pracę na jej rzecz lub na rzecz podmiotu, w imieniu którego działa sprawca czynu zabronionego.
Ponadto prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osób zatrudnionych na innej podstawie niż stosunek pracy[2] może chronić także art. 160 k.k., typizujący przestępstwo narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia, jeżeli do takiego narażenia dochodzi w następstwie naruszenia przepisów dotyczących bhp. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 12 grudnia 2012 r. , przestępstwa określone w art. 220 k.k. mają charakter typów kwalifikowanych w stosunku do odpowiadających im typów unormowanych w art. 160 k.k., ze względu na sprecyzowanie w art. 220 § 1 k.k. normatywnego źródła obowiązku sprawcy jako gwaranta niezaistnienia skutku, a także na zawężenie kręgu potencjalnych pokrzywdzonych[3]. Jeżeli wskutek niedopełnienia obowiązku wynikającego z ochrony bhp dojdzie do narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu pracownika, to odpowiedzialność karną może ponosić tylko osoba należąca do kręgu podmiotów przestępstw indywidualnych wymienionych w art. 220 § 1 i 2 k.k., a jeżeli osoba ta nie była pracownikiem – w grę wchodzić może odpowiedzialność karna na podstawie art. 160 § 1 i 2 k.k.
Prawa osób zatrudnionych są chronione także w ustawach szczegółowych. Tytułem przykładu można wymienić przestępstwa związane z naruszaniem wolności związkowej (art. 35 ust. 1 i 21 ustawy o związkach zawodowych[4]) oraz przestępstwa godzące w legalność prowadzenia sporu zbiorowego na wszystkich jego etapach (art. 26 ust. 1 i 2 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych[5]).
Warto podkreślić, że ustawodawca, chroniąc prawa osób wykonujących pracę zarobkową, zawęża niekiedy tę ochronę do pracowników, w szczególności w art. 218 i 220 k.k. Ze względu na to, że w Kodeksie karnym nie definiuje się, kim jest pracownik, a zarazem w Kodeksie pracy określa się ów status, nie limitując tegoż li tylko do tej ustawy, jasne jest, że na gruncie art. 218 i 220 Kodeksu karnego pracownikiem jest osoba określona w art. 2 Kodeksu pracy[6]. Treść przepisów art. 2 i 22 § 1 k.p., określających status pracownika i treść stosunku pracy, niewątpliwie pozwala ustalić zakres pojęcia „pracownik” z zachowaniem zgodności rezultatów wykładni językowej i systemowej. Oczywiście w praktyce nie zawsze jest to zadanie proste, zwłaszcza gdy status zatrudnionego jest wątpliwy, np. ze względu na niezawarcie pisemnej umowy o pracę lub zawarcie umowy cywilnoprawnej, której treść znacząco odbiega od obowiązków faktycznie wypełnianych przez zatrudnionego. Ustaleń na okoliczność treści stosunku prawnego, na podstawie którego pokrzywdzony świadczył pracę, sąd karny z reguły dokonuje jednak samodzielnie, nie będąc związanym rozstrzygnięciem innego sądu lub organu[7]. Natomiast przypisując oskarżonemu przestępstwo z art. 218 i 220 k.k., sąd powinien wypowiedzieć się także wyraźnie co do charakteru stosunku łączącego sprawcę z pokrzywdzonym i wykazać, że był to stosunek pracy w rozumieniu Kodeksu pracy[8].
Jest charakterystyczne, że w polskim prawie karnym ochrona osoby świadczącej pracę na podstawie stosunku pracy jest znacznie szersza niż świadczącej pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej (umowy o świadczenie usług, umowy o dzieło lub innej). Przykładowo: uporczywe naruszanie prawa pracownika do wynagrodzenia za pracę, któremu systematycznie nie wypłaca się umówionego wynagrodzenia w umówionym terminie, może stanowić przestępstwo z art. 218 § 1a k.k. Jeżeli jednak takie zachowanie skierowane jest przeciwko osobie świadczącej pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej, praktycznie nie ma możliwości objęcia jej ochroną karnoprawną. Na pewno nie będzie pokrzywdzonym przestępstwem z art. 218 § 1a k.k., bo tym de lege lata może być tylko pracownik. Słusznie wskazywał niedawno Sąd Najwyższy, że jakkolwiek istnieją racje przemawiające za tym, aby ochroną art. 218 § 1a k.k. objąć również osoby pozostające w innych stosunkach zatrudnienia niż stosunek pracy, to w tej chwili uwaga taka stanowić może jedynie postulat de lege ferenda skierowany do ustawodawcy, bowiem do poszerzania granic odpowiedzialności karnej na podstawie określonego przepisu nie jest uprawniony żaden sąd w drodze precedensowego orzeczenia[9].
Trudne postępowania
Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową na pewno nie należą do tych, co do których łatwo prowadzi się postępowanie karne – gromadzi dowody, ocenia ich wiarygodność czy dokonuje ustaleń faktycznych. Prawidłowe prowadzenie postępowań w tego rodzaju sprawach wiąże się ze znajomością nie tylko przepisów prawa karnego (materialnego i procesowego), lecz także przepisów prawa pracy lub prawa ubezpieczeń społecznych. Tymczasem ze względu na zagrożenia karą przewidziane za występki określone w rozdziale XXVIII k.k. oraz w art. 225 § 2 k.k. regułą jest, że postępowania przygotowawcze prowadzone są w formie dochodzeń przez policję. Z tym część inspektorów pracy, inspektorów kontroli ZUS czy innych podmiotów zawiadamiających o podejrzeniu popełnienia przestępstw na szkodę pracowników wiąże zbyt pochopne umarzanie dochodzeń z uwagi na rzekomy brak znamion czynu zabronionego lub znikomy stopień społecznej szkodliwości czynów. Niebawem przyjrzymy się tym aspektom w perspektywie konkretnych typów przestępstw godzących w prawa osób wykonujących pracę zarobkową.
dr Sebastian Kowalski
sędzia, adiunkt w Uniwersytecie Szczecińskim WPiA, wykładowca w OSPIP we Wrocławiu
Przypisy:
[1] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 17; dalej: k.k.).
[2] 2. Zob. art. 304 k.p.
[3] Wyrok SN z 12 grudnia 2012 r., sygn. akt V KK 64/12, OSNKW 2013, poz. 22.
[4] Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (t.j. Dz.U. z 2022 r., poz. 854 ze zm.).
[5] Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 123 ze zm.).
[6] Tak wielokrotnie SN, np. w uchwałach z 15 grudnia 2005 r., I KZP 34/05, OSNKW 2006, poz. 2, także z 20 września 2018 r., I KZP 5/18, OSNKW 2018, poz. 74, a ponadto w postanowieniu z 13 kwietnia 2005 r., III KK 23/05, OSNKW 2005, poz. 69.
[7] Wyjątki od tej reguły mogą wynikać z ustawowych znamion czynu zabronionego, dotyczy to np. przestępstw określonych w art. 218 § 2 i 3 k.k.
[8] Zob. uchwałę SN z 15 grudnia 2005 r., I KZP 34/05, OSNKW 2006, poz. 2.
[9] Uzasadnienie uchwały SN z 20 września 2018 r., I KZP 5/18, OSNKW 2018, poz. 74.
