Rozpatrzenie informacji Państwowej Inspekcji Pracy na temat przestrzegania praw pracowniczych osób z niepełnosprawnościami było głównym tematem posiedzenia Komisji do Spraw Kontroli Państwowej.
W temat wprowadził zebranych zastępca Głównego Inspektora Pracy Jarosław Leśniewski, a szczegółowo zreferował dyrektor Departamentu Nadzoru i Kontroli Jakub Chojnicki.
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w grudniu 2023 r. w Polsce było 4006,4 tys. osób, które posiadały ważne orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności (wydane przez zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności) albo orzeczenie o stopniu niezdolności do pracy (wydane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych).
Na koniec czerwca 2023 r. odnotowano 477,4 tys. niepełnosprawnych pracujących w gospodarce narodowej (w 2021 r. – 574 tys., w 2022 r. – 541 tys.).
Z ogółu pracujących niepełnosprawnych ok. 22% pracowało w sektorze publicznym. Z danych GUS wynika, że niespełna 10% osób z niepełnosprawnościami w Polsce jest aktywnych zawodowo, z czego nieznaczną większość (51,5%), w odróżnieniu od lat wcześniejszych, stanowią kobiety.
Zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2024 r. poz. 44 z późn. zm.):
- do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji;
- do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych;
- do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne.
Łącznie w analizowanym okresie 3-letnim przeprowadzono 718 planowych kontroli w 561 zakładach pracy chronionej oraz 116 planowych kontroli w 114 zakładach aktywności zawodowej. Ponadto u 420 pracodawców na otwartym rynku pracy inspektorzy pracy przeprowadzili 434 kontrole warunków pracy pracowników z niepełnosprawnością, posiadających orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności.
Pozostałe kontrole, przeprowadzone na wniosek pracodawców, organizatorów lub starostów, wiązały się z zamiarem uzyskania statusu prowadzącego zakład pracy chronionej lub statusu prowadzącego zakład aktywności zawodowej, a także w związku ze staraniem się podmiotów o refundację dodatkowych kosztów przystosowania lub kosztów wyposażenia stanowiska pracy dla osoby z niepełnosprawnością.
Kontrole prowadzone w 2024 r. w zakładach zatrudniających osoby z niepełnosprawnością wykazały, podobnie jak w latach poprzednich, że naruszenia przepisów ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych występowały zdecydowanie rzadziej niż nieprawidłowości wynikające z ogólnych przepisów prawa pracy, określonych w Kodeksie pracy oraz przepisach wykonawczych do tej ustawy.
Jednocześnie doświadczenia inspektorów pracy z przeprowadzonych kontroli wskazują, że pracownicy z niepełnosprawnością nie znają swoich praw pracowniczych wynikających z ich niepełnosprawności – dotyczy to szczególnie osób o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Pracownicy ci często nie korzystali z przysługujących im uprawnień, np. związanych z uczestniczeniem w turnusie rehabilitacyjnym.
Wyniki kontroli zakładów zatrudniających osoby z niepełnosprawnością, z uwagi na utrzymujące się nieprawidłowości, wskazują w szczególności na potrzebę kontynowania kontroli warunków pracy tych osób – zarówno na chronionym, jak i na otwartym rynku pracy – oraz prowadzenia działań mających na celu podnoszenie świadomości pracodawców i osób z niepełnosprawnościami chcących podjąć zatrudnienie, a także uczniów, studentów i opiekunów osób z niepełnosprawnościami na temat zagadnień związanych z zatrudnianiem, w tym wymagań w odniesieniu do obiektów i pomieszczeń, a także właściwej organizacji stanowisk pracy, uwzględniającej dysfunkcje tej grupy pracowników.
Poza sprawowaniem działalności nadzorczo-kontrolnej nad warunkami pracy osób z niepełnosprawnościami inspektorzy pracy czynnie angażują się także w działalność prewencyjną związaną z zatrudnianiem takich osób. Z inicjatywy Głównego Inspektora Pracy oraz okręgowych inspektorów pracy organizowane są konferencje poświęcone zagadnieniom związanym z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych i respektowaniem ich praw.
Poza licznymi prelekcjami na konferencjach i seminariach, organizowanych przez organizacje samorządowe, fundacje, uczelnie wyższe czy lokalne oddziały PFRON i ZUS, inspektorzy pracy podczas różnych wydarzeń prowadzą także stoiska informacyjno-promocyjne, na których udzielają porad prawnych z zakresu prawa pracy, legalności zatrudnienia, bezpieczeństwa i higieny pracy; udostępniają też nieodpłatnie materiały informacyjne, publikacje i broszury wydane nakładem Państwowej Inspekcji Pracy, dotyczące zagadnień związanych w zatrudnieniem osób z niepełnosprawnościami.