Historia Państwowej Inspekcji Pracy

W pierwszej dekadzie XXI wieku inspekcja pracy musiała zmierzyć się z nowym problemem, dotyczącym warunków pracy osób zatrudnionych w sklepach wielkopowierzchniowych.

Rozwijające się w Polsce zagraniczne sieci handlowe w pogoni za zyskiem w sposób drugorzędny traktowały warunki pracy zatrudnionych u siebie osób. Po tym, jak pracownice jednej z takich sieci zaczęły wygrywać w sądach sprawy o odszkodowania za narażenie zdrowia i życia, prowadzone już wcześniej zmasowane kontrole w tej branży zaczęły przynosić oczekiwane skutki. Sądy przyznawały wysokie rekompensaty za zmuszanie pracownic do dźwigania ponad miarę. Determinacja inspektorów pracy sprawiła, że po latach udało się osiągnąć stan, w którym wielkie sieci handlowe przestrzegają prawa pracy i zapewniają warunki zgodne z przepisami.

Często w swojej historii to Państwowa Inspekcja Pracy jako jedna z pierwszych instytucji publicznych, wskazywała na poważne nieprawidłowości systemowe odbijające się na sytuacji pracowników.

Brak należytej ochrony zatrudnionych i nieprecyzyjne regulacje w tym zakresie, zdaniem inspektorów pracy, podważają zaufanie społeczeństwa do państwa i jego organów. Za każdym razem inspektorzy pracy zgłaszając nieprawidłowości proponowali jednocześnie rozwiązania legislacyjne przeciwdziałające zjawiskom patologicznym. Część z tych postulatów wcześniej czy później została zrealizowana. Inne czekają do dziś na właściwe uregulowanie.

Jednym z takich sygnałów były zgłoszone jeszcze w 2009 roku wątpliwości inspektorów pracy w stosunku do przetargów publicznych, w których dominowało kryterium ceny za usługę. W ten sposób zamówienie od administracji publicznej czy samorządowej dostawał przedsiębiorca, który zaoferował najniższą cenę. Wywołało to bezprecedensowy pościg za obniżeniem kosztów, które odbywało się także przez pogarszanie warunków zatrudnienia. Powszechne stało się wtedy podpisywanie z zatrudnionym kilku kontraktów cywilnoprawnych, tylko po to, by ominąć obowiązek ubezpieczenia społecznego takiej osoby, czy wypłaty dodatkowego wynagrodzenia za pracę w nadgodzinach. Zgłaszane od końca pierwszej dekady XXI wieku wnioski legislacyjne doczekały się realizacji dopiero wiele lat później.

W 2017 roku, gdy po kilku wcześniejszych nieudanych nowelizacjach przepisów w życie weszła ustawa Prawo zamówień publicznych pozwalająca na określenie w opisie przedmiotu zamówienia na usługi lub roboty budowlane wymagań zatrudnienia przez wykonawcę lub podwykonawcę na podstawie umowy o pracę osób wykonujących wskazane przez zamawiającego czynności w zakresie realizacji zamówienia. Cena płacona przez urząd czy inny podmiot administracji za usługę wymagającą zatrudnienia pracowników, powinna uwzględniać związane z tym koszty zapłaty podatków i składek.

O wszelkich nowszych inicjatywach informujemy na bieżąco w stronie internetowej.

Inspektorzy pracy prowadzili coroczne kontrole w służbie zdrowia czy transporcie, by przeciwdziałać nieprawidłowościom związanym z omijaniem przepisów o czasie pracy i wynagrodzeniach.

W transporcie drogowym, pomimo restrykcyjnych przepisów, w kolejnych latach liczba naruszeń utrzymywała się na stałym poziomie. Dotyczyły one zarówno przekroczenia norm czasu jazdy bez przerwy oraz niezapewnienia kierowcom odpowiedniego odpoczynku dobowego. Najczęściej te naruszenia brały się z prostej kalkulacji przedsiębiorcy, który nałożenie przez PIP kary za złamanie przepisów i tak oceniał jako mniej dolegliwe od konieczności zapłaty kary umownej za spóźnienie się z dostawą towaru. Stąd niezrealizowane do dziś postulaty zwiększenia kar za takie naruszenia, aby łamanie prawa przestało się przedsiębiorcom opłacać.

Z kolei w służbie zdrowia zły stan przestrzegania przepisów prawa pracy wynikał z niedoborów kadrowych, co przełożyło się na powszechną do dziś praktykę zatrudniania lekarzy i pielęgniarek przez podmioty zewnętrzne na kontraktach cywilnoprawnych. W praktyce personel szpitala po zakończeniu pracy pozostawał na stanowisku na podstawie innej umowy, np. cywilnoprawnej lub jako podmiot gospodarczy. Takie zabiegi, mające na celu ominięcie regulacji Kodeksu pracy w zakresie pracy w godzinach nadliczbowych, nie doczekały się do dziś skutecznego rozwiązania.

Kryzys ekonomiczny z przełomu XX i XXI wieku wygenerował problem, z jakim także musiała zmierzyć się Państwowa Inspekcja Pracy w kolejnych latach.

Zwiększony napływ skarg od pracowników i byłych pracowników oraz nakładane na inspektorów pracy coraz to nowe obowiązki, bez zwiększenia nakładów na urząd czy powiększenia składu osobowego służby inspekcyjnej, spowodowały konieczność reorganizacji inspekcji i przygotowania inspektorów do wykonywania nowych zadań. Inspektorzy pracy musieli zająć się kontrolą przekazywania środków pieniężnych na wzrost wynagrodzeń w zakładach opieki zdrowotnej, kontrolą czasu jazdy i postoju oraz obowiązkowymi przerwami w jeździe kierowców zawodowych czy prowadzeniem ewidencji pracowników wykonujących pracę o szczególnym charakterze i w szczególnych warunkach na potrzeby „ustawy o emeryturach pomostowych”.

W następnych latach nowych obowiązków stale przybywało. Od 22 lutego 2016 roku pracodawcy mają obowiązek zgłaszania do PIP umów na czas określony zawartych z obiektywnych przyczyn leżących po stronie pracodawcy, do których nie stosuje się limitów ograniczających liczbę i czas trwania takich umów. Niedopełnienie tego obowiązku skutkuje odpowiedzialnością za wykroczenie.

Z kolei od 18 czerwca 2016 roku, kiedy weszła w życie ustawa o delegowaniu pracowników w ramach świadczenia usług, Państwowa Inspekcja Pracy została obarczona nowymi zadaniami, dotyczącymi m.in. przyjmowania oświadczeń od przedsiębiorców zagranicznych o delegowaniu pracowników do pracy na terytorium Polski czy egzekucji kar i grzywien administracyjnych nakładanych przez organy innych państw Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego na polskich pracodawców delegujących pracowników do tych krajów.

Od 1 stycznia 2017 roku inspektorzy kontrolują również kontrakty cywilnoprawne w zakresie wywiązywania się przez przedsiębiorców z obowiązku zapłaty określonej w przepisach stawki minimalnej wynagrodzenia godzinowego i potwierdzania liczby godzin przepracowanych przez zleceniobiorcę.

Od początku 2018 roku, wraz ze zmienionymi przepisami regulującymi zasady podejmowania pracy przez cudzoziemców w Polsce, PIP ma obowiązek kontrolować pracowników zza granicy wykonujących w naszym kraju prace sezonowe. To trudne zadanie zważywszy, że z takich pracowników korzystają najczęściej gospodarstwa rolne.

Od 1 marca 2018 roku inspekcja pracy została zaangażowana także w prowadzenie kontroli zakazu powierzania pracy w handlu w niedziele i święta pracownikom i osobom zatrudnionym w ramach umów cywilnoprawnych.

Łącznie przez ostatnie ćwierćwiecze, z wyraźnym natężeniem w kilku ostatnich latach, Państwowej Inspekcji Pracy przybyło ponad 30 nowych zadań, wymagających dodatkowych nakładów pracy.

Stało się to przy wzroście liczby inspektorów z 1300 do zaledwie 1500! Obecnie inspektorzy pracy realizują już ponad 40 zadań ustawowych.

Wciąż dochodzą nowe zadania. O wszystkich informujemy na bieżąco na stronie internetowej PIP.

Państwowa Inspekcja Pracy współdziała z organami administracji publicznej, jednostkami samorządu terytorialnego wszystkich szczebli, organami nadzoru i kontroli warunków pracy, instytucjami działającymi w sferze ochrony pracy, placówkami naukowo-badawczymi w celu skutecznej realizacji ustawowych zadań w zakresie prawnej ochrony pracy i bezpieczeństwa pracy.

Dla przykładu, wspólnym obszarem działania Państwowej Inspekcji Pracy oraz Straży Granicznej są kontrole legalności zatrudnienia cudzoziemców. Współpraca obejmuje działania i inicjatywy obu instytucji, dotyczące zapobiegania i zwalczania powierzania nielegalnego wykonywania pracy cudzoziemcom oraz nielegalnego wykonywania pracy przez cudzoziemców.

Kierownictwo Państwowej Inspekcji Pracy uczestniczy w posiedzeniach Rady Ochrony Pracy, sejmowej Komisji do Spraw Kontroli Państwowej, Komisji Polityki Społecznej i Rodziny oraz innych komisji, podkomisji i komisji nadzwyczajnych, jak również w posiedzeniach komisji senackich. Przedstawiciele PIP biorą udział w posiedzeniach Rady Dialogu Społecznego oraz zespołów problemowych funkcjonujących w ramach Rady.

Zgodnie z ustawowym obowiązkiem, co roku na posiedzeniu plenarnym Sejmu RP, Główny Inspektor Pracy przedstawia Sprawozdanie z rocznej działalności inspekcji pracy.

Państwowa Inspekcja Pracy prowadzi aktywną i wielokierunkową współpracę ze związkami zawodowymi i organizacjami pracodawców. To ważni partnerzy i sojusznicy inspekcji w działalności na rzecz tworzenia bezpiecznych warunków pracy i ochrony praw pracowniczych.

Zakres przedmiotowy kontroli PIP obejmuje bardzo szerokie spektrum zagadnień z zakresu prawnej ochrony pracy, technicznego bezpieczeństwa pracy (adekwatnie do kontrolowanej branży i zidentyfikowanych w niej problemów) oraz kwestie legalności zatrudnienia.

Do priorytetów działania PIP należą kontrole wypłaty wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy, przestrzegania przepisów o czasie pracy (w tym w transporcie drogowym), stanu bezpieczeństwa pracy w zakładach i branżach charakteryzujących się największym nasileniem zagrożeń zawodowych, w budownictwie, a także kontrole legalności zatrudnienia (w tym cudzoziemców) oraz przestrzegania przez agencje zatrudnienia przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Oprócz kontroli planowych, dużą grupę stanowią kontrole związane z badaniem zasadności skarg na działania pracodawców. Przykładowo, w 2017 roku inspektorzy przeprowadzili 28 519 kontroli związanych z badaniem skarg.

Wobec stwierdzonych nieprawidłowości, inspektorzy pracy w pełnym zakresie wykorzystują dostępne środki prawne, w tym nakazy, wystąpienia, polecenia oraz nakładają kary grzywny w drodze mandatów karnych, kierują wnioski o ukaranie do sądów, zawiadamiają prokuraturę o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, nakładają kary pieniężne za naruszenie obowiązków lub warunków przewozu drogowego.

Istotny element działalności Państwowej Inspekcji Pracy stanowi zwalczanie i zapobieganie przestępstwom przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, czego wyrazem jest znaczna liczba zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa kierowanych do prokuratury przez inspektorów pracy wahająca się w ostatniej dekadzie od 500 do blisko 1100 rocznie.

Praktycznie od początku funkcjonowania inspekcji pracy jednym z najważniejszych elementów jej działania było badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy. W przypadku powtarzających się okoliczności, które doprowadziły do powstania wypadku, stałe monitorowanie tego zjawiska pozwala na podejmowanie przez PIP działań skierowanych na poprawę bezpieczeństwa w środowisku pracy. Z przeprowadzonych analiz wynika niezbicie, że np. przyczyną wypadków przy pracy z użyciem maszyn najczęściej jest zła organizacja pracy, rzadziej są to błędy ludzkie. Najrzadziej wypadki wynikają z przyczyn technicznych czyli wad technicznych i materiałowych. Wypadkom najczęściej ulegają pracownicy w krótkim czasie od podjęcia zatrudnienia.

W przypadku powtarzania się zdarzeń wypadkowych w kolejnych latach w jednej firmie, inspekcja pracy ma w swoich uprawnieniach skuteczne narzędzie do mobilizacji przedsiębiorców do większej dbałości o bezpieczeństwo pracowników. Wniosek do ZUS-u o zwiększenie o 100 proc. składki na ubezpieczenie wypadkowe może stanowić znaczący bodziec do poprawy warunków pracy.

Aktualne dane można znaleźć w kolejnych "Sprawozdaniach Głównego Inspektora Pracy z działalności Państwowej Inspekcji Pracy" publikowanych każdego roku na stronie internetowej PIP. 

Równolegle do działań kontrolnych Państwowa Inspekcja Pracy rozwija programy i kampanie informacyjno-prewencyjne, promujące przestrzeganie prawa przez pracodawców. Dotyczą one zarówno bezpieczeństwa pracy, jak również prawnej ochrony pracy i legalności zatrudnienia.

Wyniki kontroli wykazują wyraźnie, że wypadki przy pracy i naruszenia prawa pracy spowodowane są często brakiem wiedzy, niedostateczną znajomością zagrożeń.

Stąd też działania prewencyjne Państwowej Inspekcji Pracy mają za zadanie wyposażyć w wiedzę, zachęcić i przekonać pracodawców do potrzeby inwestowania w poprawę warunków pracy. Szczególną uwagę Państwowa Inspekcja Pracy poświęca promowaniu obowiązujących przepisów, standardów oraz korzystania z wzorów „dobrej praktyki”.

Realizowane są one przede wszystkim poprzez programy prewencyjne, wspierające kontrole w obszarach charakteryzujących się szczególnie wysokim ryzykiem wypadkowym oraz kampanie informacyjno-prewencyjne, w ramach których organizowane są m.in. szkolenia, poradnictwo, a także bezpłatne przekazywanie materiałów edukacyjnych. Swoje działania prewencyjne inspekcja pracy kieruje głównie do pracodawców, przedsiębiorców i pracowników – w szczególności zaś do małych pracodawców, u których najczęściej stwierdzane są nieprawidłowości w przestrzeganiu przepisów prawa pracy.

PIP realizuje wiele działań prewencyjnych skierowanych do pracowników i pracodawców z różnych grup zawodowych. Ich zakres dostosowany jest do aktualnych potrzeb diagnozowanych w oparciu o wyniki kontroli, statystykę i oczekiwania społeczne.

Odpowiedzią PIP na problemy i naruszenia prawa związane z formalnym zatrudnieniem było uruchomienie kampanii „Zanim podejmiesz pracę”, której celem było upowszechnianie wśród osób pracujących, studentów i uczniów oraz pracodawców wiedzy o przepisach prawa pracy obowiązujących przy zatrudnianiu. Jej rozwinięciem jest kampania „Pracuję legalnie!”, której celem jest podniesienie świadomości pracodawców i pracowników z zakresu zasad zatrudniania zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa pracy. Kampania kierowana jest do pracodawców i pracowników, a także obcokrajowców – w szczególności pracowników z Ukrainy podejmujących pracę w Polsce.